Joanna Marat "Jedenaście tysięcy dziewic" Licz na siebie

Joanna Marat
Jedenaście tysięcy dziewic
Wyd Prószyński
2015
454 strony

Zwykle opisy na okładkach książek są niezbyt trafne. Czasami mam wrażenie, że czytam o zupełnie innej powieści niż ta, której lekturę mam za sobą. Zdarzają się też paskudne spojlery, albo opłacone rekomendacje. Tym razem było inaczej. 

To nie jest saga, bo nitka rwie się gdzieś w połowie ściegu i zamiast dumnego pochodu kolejnych pokoleń spod igły wyskakują same pojedyncze egzemplarze. Widocznie jakiś złośliwy krawiec spruł solidne szwy i cała rodzinna materia trzyma się jedynie na fastrygach[1].

Ten dość oryginalny komentarz staje się w pełni zrozumiały dopiero po zakończeniu lektury najnowszej powieści Joanny Marat Jedenaście tysięcy dziewic. Wtedy też docenia się jego trafność. Tak, to mogłaby być saga rodzinna, ciepła, pełna emocji, przekazywanych z pokolenia na pokolenie komódek, zastaw, biżuterii, opowieści. Anka i Wiesiek mieszkają w willi, której pierwsza właścicielka zatonęła wraz z niemieckim statkiem pasażerskim MS Wilhelm Gustloff, a to już jest przecież punkt wyjścia całkiem niezłej historii o kilku pokoleniach zamieszkujących ten dom. Willa mogłaby być milczącym świadkiem sukcesów i porażek kolejnych generacji, miłości, konfliktów, wspomnianego pochodu pokoleń.

Do tamtych, wojennych czasów autorka wpuszcza nas przez furtkę, przez piwniczne drzwi, pokazuje wycinek dramatycznych zdarzeń, każe wsłuchać się w odgłosy żołnierskich butów uderzających o podłoże, dźwięk rozdzieranego materiału, wrzasków i szlochów kobiet. Rok później na świat przyszło wiele niechcianych dzieci. To także dobry, choć niełatwy początek.

Porównanie powieści do patchworku wydaje się ogromnie trafne. Powstał on z łat życiorysów, ale zbyt wiele tu krzywd, by bohaterowie mogli trzymać się razem. W tej historii ci, którzy powinni być sobie bliscy, próżno owej bliskości wypatrują. W pewien sposób od siebie zależni, połączeni więzami krwi, żyją obok siebie, rzadko zaś ze sobą. Nici się prują, patchwork rozchodzi. Jeszcze kilka scen, a rozpadnie się nieodwracalnie. Czy te kalekie więzi dadzą się naprawić, nim igła zacznie trafiać w próżnię, a jakość szwu straci na znaczeniu?

Główną bohaterką dramatycznej powieści obyczajowej Jedenaście tysięcy dziewic Joanny Marat jest Anna. Ma ona jedną przyjaciółkę (której małżeństwo zamiast szczęścia przynosi jedynie siniaki), słabość do koloru niebieskiego, niezdrowe relacje z apodyktyczną matką, wiarołomnego męża, który stoi okrakiem między ich wspólnym domem, a domem kochanki, wciąż nie potrafiąc podjąć ostatecznej decyzji. Ma też raka. Nie ma natomiast sił, włosów i pewności co do tego, jak długo będzie mogła zostać w domu, który z taką radością urządzała. Jeśli mąż zażąda rozwodu, będzie musiała się wyprowadzić.

Wokół łaty Anny jest wiele innych łat, mniej lub bardziej połączonych z jej własną. Joanna Marat co jakiś czas przeskakuje na owe fragmenty patchworku, pozwalając nam bliżej przyznać się ich właścicielom. W ten sposób poznajemy myśli Gośki, kochanki Wieśka czy Reginy, jej byłej teściowej. Głos zabierają tu głównie kobiety i to one nadają bieg wydarzeniom, choć ich energia zwykle skoncentrowana jest na mężczyznach. To jeszcze nie są te wolne, niezależne kobiety. Często mają siłę, by wziąć na siebie wiele ciężarów jakie przynosi im życie, a jednocześnie tej samej siły im brak, gdy trzeba postawić na swoim, kopnąć faceta w zadek i poszukać sobie szczęścia w innym związku lub, dla odmiany, solo. Próżno tu szukać więc szczęśliwych par i udanych związków. Królują żale, pretensje, zdrady, zaniedbania, alkohol, przemoc. Nic dziwnego, że szwy są tak liche. Trudno, by utrzymywały się na kłamstwach, unikach czy słabościach.

Spodziewałam się tu nieco mocniejszego osadzenia w rzeczywistości Gdańska, więcej opisów, wędrówek ulicami miasta. Autorka stawia jednak na ludzi, nie na miejsca, choć w tych ludzkich życiorysach nie może zabraknąć odwołań do zdarzeń czy punktów na mapie, bo z bolszewickiego gwałtu narodziło się wiele dzieci, bo być może modlitwy w kaplicy Jedenastu Tysięcy Dziewic prędzej trafią do adresata. Pojedyncze kadry z historii miasta wpasowują się w fabułę, a sama kaplica to pozostałość po Gdańsku wielokulturowym, wielonarodowościowym, gotyckie rzeźby, które zdołały oprzeć się niszczącej sile czerwonoarmistów.

Zaskoczyła mnie autorka warstwą językową, zaskoczyła pozytywnie. Opowiada najczęściej krótkimi zdaniami. Prosto, celnie, dosadnie, z niewymuszoną naturalnością, czasem ironicznie, niekiedy złośliwie. Trudno mi tu wybrać odpowiedni przykład, bo wydarcie go z kontekstu, z potoku słów, z jakiejś sceny, odbiera mu mocy, tła, charakteru. Joanna Marat zgrała wszystkie sceny doskonale, jedynie czasem balansując na skraju przegadania, ale nie przekracza cienkiej linii rozdzielającej podziw od poczucia przytłoczenia i nadmiaru słów.

Jedenaście tysięcy dziewic to powieść pełna celnych spostrzeżeń i charakterystyk. Łatwo tu wczuć się w emocje bohaterów, bo bywają one zaskakująco bliskie tym, które niejednokrotnie sami przeżywamy. Świetnie autorce wyszły zarówno postaci negatywne (matkę Anki ma się ochotę udusić gołymi rękami, a przynajmniej mocno nią potrząsnąć) jak i te niejednoznaczne, wzbudzające mieszane uczucia. Polubiłam postać Anki, z jej łysą głową skrywaną pod chustką, zamiłowaniem do błękitów, turkusów, kobaltów, z cichą zgodą na to, co przyniesie los, choć zwykle przyciągają mnie twarde charaktery i mocne postaci. Anna wzbudza uczucia matczyne, ciepłe, opiekuńcze. Może dlatego, że sama takich nie zaznała i po prostu chciałoby się z nią podzielić tym, co samemu się dostało.

Coś się w jej życiu skończyło. Ten spokój i ład, do którego tak wytrwale dążyła[2]. Czy Ance uda się go odzyskać? Czy będzie musiała opuścić swoje niebieskie królestwo? Czy znajdzie miłość, pokona chorobę, będzie potrafiła urządzić sobie życie po swojemu? Czy zdoła ocalić nici łączące ją z innymi, a może wcale nie będzie jej na tym zależeć?

Patchwork bohaterów Joanny Marat rozchodzi się w szwach, zaś jej proza jest spójna, przemyślana, emocjonalnie prawdziwa. Taką twórczość polecam bez wahania.

***

Książkę polecam

miłośnikom prozy obyczajowej

wielbicielom prawdziwych emocji

mieszkańcom gdańska

poszukującym opowieści o kilku pokoleniach

miłośnikom opowieści o niełatwych relacjach międzyludzkich

***

[1] Joanna Marat, Jedenaście tysięcy dziewic, Wyd. Prószyński i S-ka, 2015, nota z okładki.

[2] Tamże, s. 97.

***

Zobacz też
wywiad z Joanną Marat
Joanna Marat Monogram - recenzja

*** 

egzemplarz recenzencki
dzięki uprzejmości autorki