Joanna Bator "Wyspa Łza" Zahaczka

Joanna Bator
Wyspa Łza
Wyd. Znak
2015
304 strony

Znikła bez śladu.

To zdanie echem się odbija, rykoszetem powraca, nie przestaje męczyć, dręczyć, domagać się uwagi. 

W 1989 roku, Sandra Valentine znikła bez śladu. Ładna blondynka mieszkająca na Manhattanie, kobieta sukcesu, którą ów sukces nieco zmęczył. Szukała spokoju i sensu życia, tego samego, czego szuka tak wielu z nas. Często bezskutecznie. Na Sri Lance spędziła zaledwie osiem dni. Nie wiadomo, czy opuściła wyspę, czy też stała się ona jej grobem, czy ktoś ją skrzywdził, a może sama postanowiła zmienić swoje życie, grubą kreską oddzielając przyszłość od przeszłości.

Joanna Bator prześladowana tą krótką, zlepioną z trzech wyrazów frazą, przeczesywała Internet w poszukiwaniu historii ów zlepek słów ilustrujących. 

Natrafiła na Marię Martinez z amerykańsko-meksykańskiego pogranicza, zony pełnej fabryk, przemocy i taniej siły roboczej, Meksykanki, która rozpłynęła się w powietrzu i nawet roweru, na którym się poruszała nie udało się odnaleźć. 

Natrafiła na Iwonę Wieczorek o platynowej grzywie, która w pożyczonych od matki szpilkach bawiła się w sopockim klubie i na tych szpilach z tego klubu wyszła, by już nie trafić więcej do domu. 

Natrafiła na historie innych kobiet. Biednych i bogatych, młodych i starych, ładnych i brzydkich. Kobiet, które nigdy nie wróciły z pracy, joggingu, zakupów.

Natrafiła wreszcie na Sandrę Valentine i ta historia okazała się... zahaczką.

Wyspa Łza Joanny Bator sprawia wrażenie podszytego ciekawością kryminalnego śledztwa polskiej pisarki w cejlońskich pejzażach. Laureatka Nagrody Nike za powieść Ciemno, prawie noc faktycznie, rusza tropem Sandry, ale tragedia sprzed ćwierć wieku to tylko impuls, pretekst do odbycia wyprawy na wyspę, która widziana z kosmosu zdaje się łzą ronioną przez Hindusów. 

Zahaczka. Tym jest zniknięcie Amerykanki dla Joanny Bator.

Joanna Bator
[źródło]

Zahaczki służą do tego, by zaczepić o nie nić i tkać opowieść[1]. Nić narracji zaczepiona o nie, nie umknie tak łatwo. Wielu pisarzy powtarza, że inspiruje ich życie, a pomysły wpadają do głów zupełnie niespodziewanie. Podczas spaceru, mycia zębów, w chwili gdy łyżka cienkiej pomidorówki trafia do ich ust. Zahaczki nie można wymyślić, załatwić sobie, wychodzić, bo jest raczej czymś, co samo wpada w ręce, co wchodzi pod pióro[2]. Historia Sandry zbyt mocno oddziaływała na wyobraźnię polskiej pisarki, by mogła ona tak po prostu wyrzucić ją z pamięci i skupić się na czymś zupełnie innym. Zniknięcie Amerykanki stało się katalizatorem do napisania powieści Rok królika, której bohaterką będzie Anna Karr, a Wyspa Łza jest swego rodzaju teaserem tej powieści, literacko-fotograficznym wstępem, w którym także i Karr pojawia się na chwilę, jako fikcyjna mroczna bliźniaczka Sandry. Brzmi to dość enigmatycznie, a przy tym intrygującą i sama jestem ciekawa co z tego literackiego eksperymentu wyniknie, na ile oba literackie twory będą ze sobą współgrać. Premiera Roku królika, przewidziana jest, zdaje się, na 2016 rok.

Wróćmy jednak na Sri Lankę, którą Joanna Bator przemierza wraz z fotografem, Adamem Golcem, którego zdjęcia wspaniale ilustrują tekst, wprowadzając aurę tajemniczości i budując klimat. Wyspa łza to książka ogromnie melancholijna, pełna cejlońskich zahaczek, które służą autorce do snucia opowieści własnym życiu. To nie wyspa, ani Sandra Valentine są bohaterkami tej powieści, a sama jej autorka, której własne "ja" nieustannie pcha się na pierwszy plan, bez względu na to, czy pojawiają się na nim obrazki z dzieciństwa czy kobieta próbująca wyrzygać wnętrzności i wywrócić się na drugą stronę[3], co nie jest żadną przenośnią, a skutkiem zatrucia pokarmowego. Najnowsza książka Joanny Bator jest więc mocno autobiograficzna, choć niełatwo stwierdzić, ile jej składowych to fakty, a ile z nich stanowią fikcyjne opowieści rozpięte na zahaczkach.

Trochę w tej powieści smaków i zapachów, tubylców przemykających przez jej karty mniej lub bardziej naznaczając swą obecność, daleko jednak jej do podróżniczych reportaży i zawieść się może ten, kto liczy na krajoznawcą wyprawę po cejlońskich krajobrazach i kulturze. Niełatwo tę najnowszą książkę Bator wrzucić do sztywnej szufladki literackich gatunków. Niemal kryminalne śledztwo to tylko pretekst, reportażowy potencjał widać głównie na zdjęciach, rzadziej w tekście. Na Wyspę Łzę składają się notatki z podróży, melancholijne wyprawy w przeszłość, detektywistyczna nić, po której autorka rusza tropem zaginionej Sandry, a przede wszystkim urywki zapowiadające kolejną powieść autorki. Zupełnie jakby trailer filmu i jego making of przełożyć na język literacki, a uzupełniwszy całość zdjęciami zza kulis produkcji, oddać widzom-czytelnikom jako produkt wypełniający czas oczekiwania na właściwe dzieło. Interesujący to sposób na pokazanie jak może przebiegać praca nad książką, jak rodzą się fabuły i bohaterowie.

W podróży na Sri Lankę autorce towarzyszą duchy przeszłości, od Sandry, przez Witkacego, który to właśnie na tejże wyspie pokłócił się ze swym przyjacielem, antropologiem Bronisławem Malinowskim, co położyło kres ich znajomości aż po Nicolasa Bouviera (szwajcarskiego podróżnika znanego mi ze świetnego zbiorów esejów o Japonii - Pustka i pełnia). Wspierają oni Joannę Bator, jak twórczość Herodota niegdyś była wsparciem dla Ryszarda Kapuścińskiego.

Ważny jest język Wyspy Łzy. Nietrudno odnieść wrażenie, że to złożoność zdań podszytych metaforami i aluzjami, upstrzonymi epitetami, działającymi na wyobraźnię, stanowi główny walor tej książki. To jakby strumień, a nawet potok myśli, często dość intymnych, nierzadko poplątanych i chaotycznych. Czy dla czytelników ta forma literacka będzie atrakcyjna, czy kupią tę opowieść, ten teaser, to autobiograficzne patroszenie w egzotycznej scenerii pośród duchów i robactwa? Sama jestem ogromnie tego ciekawa.

Po raz kolejny dociera do mnie, jak narcystyczną przyjemnością jest podróż, bo przecież człowiek wtedy zajmuje się głównie sobą - od wiecznego niepokoju, czy ma wszystko co potrzebne by utrzymać w formie ciało, po o wiele trudniejszą obsługę duszy[4].

***

Książkę polecam

miłośnikom twórczości Joanny Bator

wielbicielom literatury wymykającej się klasyfikacjom gatunkowym
chcącym odbyć podróż na Sri Lankę
ciekawym co kryje teaser powieści

***

[1] Joanna Bator, Wyspa Łza, Wyd. Znak, 2015, s. 172.

[2] Tamże, s. 173.

[3] Tamże, s. 156.

[4] Tamże, s. 281.