Historia nienawiści (Jaume Cabré "Głosy Pamano")

Jaume Cabré
Głosy Pamano
Wyd. Marginesy
2014
658 stron

Wiem, że pisząc do ciebie ten list, przekraczam wszelkie zasady i rozkazy, jakie otrzymałem. Ale nie chciałbym, gdyby mnie zabili, żebyś ty uważała mnie za tchórza. Przeczytasz to tylko w przypadku mojej śmierci, o ile twoja matka będzie potrafiła sobie przypomnieć naszą tajemną skrytkę, w której obiecałem jej któregoś dnia ukryć skarb. Jeżeli wszystko dobrze pójdzie, córeczko, ja sam, jeśli mi pozwolisz, opowiem ci, tobie i Rosie, jeśli zechce mnie wysłuchać, prawdziwą historię o tym, jak tu igramy ze śmiercią[1].

Oriol Fontelles. Zdrajca. Nauczyciel, który ma krew na rękach. Pupilek kata Toreny, burmistrza jednej z miejscowości w katalońskich Pirenejach, który cudzą krew ma nie tylko na dłoniach, ale unurzany jest w niej po szyję. Oriol Fontelles. Sprzymierzony z faszystami, porzucony przez żonę, która nie umiała mu wybaczyć zdrady. Nigdy nie poznał córki, do której kieruje swe słowa. Zapisuje kolejne zeszyty, opisując historię tamtych dni, kiedy to wojna podzieliła ludzi, zniszczyła więzi, złamała serca, dusze i kości. Odebrała życia, przyniosła cierpienie, samotność i tęsknotę. Karmiła się strachem i podejrzeniami. By komuś coś dać, musiała odebrać coś innym. 

Szkoła w Torenie, ta sama, w której przed laty, w czasie wojny, Fontelles przepytywał dzieci z tabliczki mnożenia czy znajomości hiszpańskich rzek, lada dzień ma zostać wyburzona. Nim do tego dojdzie, zjawia się w niej Tina Bros, nauczycielka biorąca udział w przygotowywaniu wystawy na temat historii materiałów dydaktycznych. Jest rok 2001. Nauczycielka szpera po kątach, myszkuje w szpargałach, przetrząsa szuflady. Nie znajduje nic, co miałoby większą wagę, ale oto jeden z robotników wręcza jej znalezione za tablicą pudełko po cygarach. W środku zapisane przez Oriola zeszyty, niekiedy ilustrowane tą samą ręką. Prawda, na którą zamknęły się oczu wielu. Historia tak wstrząsająca, że będą tacy, którzy nie zechcą jej uznać.

Głosy Pamano Jaume Cabré to opowieść o tym, jak wielka jest cena życia wśród półprawd i kłamstw, wśród niedopowiedzeń i podwójnych tożsamości, wśród ludzi znanych, choć jednocześnie obcych, a przede wszystkim o tym, jaka jest cena docierania do prawdy, ujawniania tego, co inni chcieliby pogrzebać na zawsze. To historia nienawiści.

Jaume Cabré
[źródło]

Tinę Bros poznajemy w chwilach ogromnie dla niej ciężkich. Wiecznie zapracowany mąż okazuje się mieć drugi etat w cudzym łóżku, syn zamiast oglądać się za długonogimi nimfami, oddał serce i duszę Bogu, przywdziewając mnisie szaty i przenosząc się do klasztoru na masywie Montserrat, a organizm kobiety oprócz samotności i poczucia zdrady, toczy rak. Cudza historia staje się jej wybawieniem. Grzebiąc w przeszłości, strona po stronie poznając zapiski nauczyciela z Toreny, może choć na chwilę oderwać się od przytłaczającej ją rzeczywistości. Nic dziwnego, że z takim zapałem dąży do zburzenia fałszywego obrazu mieszkańców katalońskiej miejscowości. Czyta, węszy, rozmawia z ludźmi. Rozgrzebuje historię z czasów frankistowskich, o falangistach i partyzantach, zdradach i układach, bohaterach i zdrajcach, o miłości, namiętności, nienawiści i pragnieniu zemsty. 

Listy, pisane przez Fontellesa do córki, stanowią lekturę ogromnie poruszającą. Przeplatane opowieściami pozostałych bohaterów, tworzą kompletną opowieść, która nie kończy się wraz zakończeniem II wojny światowej, ani nawet wiele lat później, już po śmierci generała Franco. Rozgrzebana przez niepozorną nauczycielkę trawioną własnymi problemami, odżywa na nowo. Wszak nie wszyscy jej bohaterowie pożegnali się z życiem, a skrywane uczucia - dobre i złe - budzą się z uśpienia, odżywają na nowo. I wcale nie straciły na intensywności. Tinie przypadnie ważna rola, w chwili gdy dostała się do tajemnic ukrytych w pudełku po cygarach, stała się uczestniczką zdarzeń o dramatycznym początku i zaskakującym końcu.

W Głosach Pamano przeszłość przeplata się z teraźniejszością. Autor bez uprzedzenia przerzuca czytelników to w lata czterdzieste, to w siedemdziesiąte ubiegłego wieku, by po chwili przed oczami roztoczyć mu obrazy z początku dwudziestego pierwszego stulecia. Mający w pamięci narracyjną ekwilibrystykę cechującą poprzednio wydaną w Polsce powieść Wyznaję (kat. Jo confesso), będą przygotowani do oryginalnego sposobu opowiadania. Katalończyk płynnie, niekiedy w jednym zdaniu czy akapicie, przechodzi z od pierwszej do trzeciej osoby, przeskakuje między czasem akcji, bądź narratorskie opisy przerywa wypowiedziami bohaterów, opuszczając przy tym znaki interpunkcyjne pozwalające na łatwe oddzielenie jednego od drugiego. Jaume Cabré mistrzowsko operuje słowem, w związku z czym, choć stawia poprzeczkę dość wysoko, czytelnik nie powinien mieć problemu ze zrozumieniem treści. Głosy Pamano powstały na siedem lat przed Wyznaję i porównując obie te powieści, dochodzę do wniosku, że pierwsza z nich jest jedynie narracyjną wprawką, bo to, co może w jej stylu nieco zaskoczyć, w Jo confesso osiąga poziom mistrzowski.

klasztor na masywie Montserrat

W tym mieście zawsze dużo się milczało[2] - mówi o Torenie jedna z bohaterek powieści. Tina milczenie przerywa, nie zdając sobie sprawy jaki będzie finał. Dla niej to chęć zaspokojenia ciekawości, oderwania myśli od własnej, niewesołej, sytuacji. To materiał na książkę, która mogłaby nadać jej życiu większe znaczenie. W swych detektywistycznych zapędach nie bierze pod uwagę faktu, że być może niektóre sceny lepiej by na zawsze pozostały bez komentarza, pewne słowa nie powinny wybrzmieć na nowo i nie każdemu zależy na tym, by ujawniać to, co dawno zostało skazane na zapomnienie.

Głosy Pamano to powieść wielowątkowa, zbudowana z historii wielu ludzi. Rozgrywa się w trzech płaszczyznach czasowych, stanowi panoramiczny obraz wojny, w czasie której bohaterowie przyjmują nie zawsze słuszne postawy, podejmują niekiedy nietrafione decyzje. Bywa i tak, że nie mając wielkiego wyboru obierają ścieżkę bez powrotu. I tylko czasem, odwracając głowę, patrzą na zgliszcza pozostałe po ich przemarszu. Postacie są skonstruowane wiarygodnie, prawdziwe w swych lękach, namiętnościach i niepewności. Jaume Cabré pokazuje, jak druzgocące mogą być konsekwencje rzuconych słów, jak ciężko odwołać wypowiedziane frazy. Im trudniejsze warunki, a wojna przecież należy do tych ekstremalnych, tym bardziej rażące następstwa działań.

Miejscami poetycki język Katalończyka jednych będzie drażnił, innych zachwyci. Znalazłam się szczęśliwie w tej drugiej grupie i słowo po słowie, chłonęłam kolejne zdania. Głosy Pamano to literatura z tej półki, do której sięga się stojąc na palcach. Być może nie dorównują fenomenalnej powieści Wyznaję, przy swej młodszej siostrze wydając się nieco mniej oryginalnej narracyjnie, ale to wciąż wielka historia opowiedziana w wielkim stylu.

Oriol zgasił światło w klasie i po ciemku odsunął tablicę, żeby schować zeszyty małej Ventury w pudełku po cygarach. W tym pudełku została zamknięta prawda o jego życiu[3].

***

Książkę polecam

miłośnikom wielowątkowych powieści

wielbicielom oryginalnej formy narracji

poszukującym historii z tajemnicami z przeszłości

czytelnikom zainteresowanym historiami zwykłych ludzi w obliczu wojny

***

[1] Jaume Cabré, Głosy Pamano, przeł. Anna Sawicka, Wyd. Marginesy, 2014, s. 238.

[2] Tamże, s. 81.

[3] Tamże, s. 238.

***

Zajrzyj też tutaj

Katalońska opowieść - recenzja Wyznaję

Montserrat - fotorelacja

***

egzemplarz recenzencki