Marek Krajewski "W otchłani mroku" Zło jest chaosem

Marek Krajewski
W otchłani mroku
Wyd. Znak
2013
320 stron

W cv mam trzymiesięczny epizod z pracą w kiosku. To był akurat ten okres, kiedy Polityka zaczęła wypuszczać kolejne tomy z cyklu Lato z kryminałem. Tak trafiłam na jedną z książek Marka Krajewskiego. Siedząc między Życiem na gorąco, krzyżówkami panoramicznymi i Marlboro Red, zwykle podczytywałam książki przyniesione z biblioteki, ale skoro mistrz kryminału pojawił mi się pod nosem, żal było nie skorzystać z okazji. Książka mnie nie wciągnęła, więc odłożyłam ją po przeczytaniu kilku pierwszych stron. Uznałam, że to autor nie dla mnie i więcej do niego nie wracałam. 

Nieznajomość twórczości Marka Krajewskiego zaczęła mnie uwierać w momencie, w którym postanowiłam nadrobić zaległości w lekturze kryminałów, bo to właśnie ten autor przychodzi mi na myśl jako pierwszy, gdy mam wymienić polskich przedstawicieli gatunku. Laureat Paszportu Polityki, Nagrody Wielkiego Kalibru, honorowy Ambasador Wrocławia, a przede wszystkim - ceniony pisarz. Zaintrygowana okładką, zmotywowana chęcią skonfrontowania dawnych wrażeń z obecnymi oczekiwaniami wobec literatury, sięgnęłam po W otchłani mroku i... szybko w tej otchłani przepadłam.

Krajewski napisał kryminał, który zupełnie zmienił mój sposób postrzegania tego typu literatury. Teraz mniej już bardziej świadomie, porównuję styl innych pisarzy do jego stylu i zdarza mi się pomyśleć "hmm... pan Marek zrobiłby to inaczej". W domyśle - lepiej. Wiem, że to z mojej strony nie fair, że Krajewski jest jeden, a inni pisarze mają własny sposób przedstawiania historii (co nieustannie powtarzałam sobie podczas lektury Pana Whichera w Warszawie, pierwszym kryminale przeczytanym po lekturze W otchłani mroku), no i że mam za sobą tylko jedną jego książkę, a to za mało, by piać z zachwytu i stawiać autora na piedestał. Rozsądek rozsądkiem, a emocje wciąż nie opadły. Laureat Nagrody Wielkiego Kalibru za powieść Koniec świata w Breslau trafił do mego czytelniczego serca bez pudła. Zafascynował mnie wykreowany przez niego świat, dopracowana fabuła, wspaniale oddane realia, interesujące (jakże prawdziwe!) postaci, a nade wszystko - przepiękny język. Tak dobrze napisanego kryminału jeszcze nie czytałam.

Jest rok 2012, profesor Małgorzata Olszowska-Biedziak dostaje propozycję udziału w projekcie edukacyjnym profesora Wacława Remusa. Liceum akademickie, średnia szkoła odwołująca się do tradycji polskich gimnazjów, szkoła płatna, ale jednocześnie pozbawiona jakiegokolwiek wpływu rodziców[1]. Dla wybranych, dla śmietanki, dla najlepszych. Wysoki poziom nauczania, sami dydaktycy uniwersyteccy, każdy z tytułem przynajmniej doktorskim[2]. Poziom edukacji spada na łeb na szyję. Zdanie matury (zwłaszcza na poziomie podstawowym) nie jest problemem, studiować może każdy i niewiele jest takich kierunków, których ukończenie wiąże się z prestiżem. Chcemy ocalić choćby garstkę młodzieży. Dajemy jej najlepszych nauczycieli w tym mieście, ludzi wszechstronnych, którzy mogą być mistrzami[3]. Pani profesor, choć zachwycona projektem, ma jednak pewne wątpliwości. W szkole mogą się uczyć tylko chłopcy. Mamy przecież XXI wiek! Wiek walki o równouprawnienie. Skąd pomysł, by z elitarnej placówki uczynić szkołę męską? Olszowska-Biedziak żąda wyjaśnień. Jeśli ma brać udział w projekcie, chce wiedzieć wszystko.

Wacław Remus, choć niechętnie, zaczyna swą opowieść. Cofa się do lat swojej młodości i pewnego tajemniczego dokumentu, za sprawą którego przenosimy się do Wrocławia z 1946 roku.

Wojna już się skończyła, ale niebezpieczeństwo nie mija. Popielski, były lwowski komisarz, przeprowadza się wraz z kuzynką Leokadią do Wrocławia. Któregoś dnia, w drzwiach mieszkania staje profesor fizyki, były wykładowca filozofii i logiki, Mieczysław Stefanus. Wiele słyszał o dokonaniach komisarza i to skłoniło go, by zwrócić się doń z pewną delikatną sprawą. Otóż Stefanus w Gimnazjum Podziemnym prowadzi tajne komplety dla wybranej młodzieży. Nieszczęśliwie się stało, że pewnego dnia, gdy z jednym z uczniów profesora szedł po wykładach przez miasto, w grupę ludzi, wśród których i oni się znaleźli, wjechała rozpędzona ciężarówka. Chłopak zginął na miejscu, ale nie to sprawiło, że profesor zapukał do drzwi komisarza. Wśród rzeczy ucznia, znaleziono bowiem dokument świadczący o tym, że był on ubeckim szpiegiem. Zadaniem Popielskiego jest ustalić, czy wśród pozostałych uczestników tajnych kompletów, nie ma kolejnych donosicieli.

Tajne śledztwo Popielskiego okaże się nie lada wyzwaniem. Komisarz dotrze w miejscach, do których prawy obywatel nie zagląda. Tak, to będzie prawdziwa, tytułowa otchłań mroku. W niej niebezpieczeństwo przybierze najrozmaitsze formy, a każda kolejna gorsza będzie od poprzedniej. We Wrocławiu grasuje szajka tropiąca dziewczęta. Zwyrodnialcy z najwyższym okrucieństwem gwałcą i porzucają swe ofiary. Ściga ich NKWD, ściga ich UB. Bezskutecznie. Tymczasem znika jedna z dziewczyn uczestniczących w tajnych kompletach. Po niej następna. Donosicielki, które bały się zdemaskowania? A może ofiary zwyrodnialców? Dochodzenie Popielskiego oraz to prowadzone w sprawie zbrodniczej triady zazębia się. 

Krajewski pisze tak, że serce podchodzi do gardła. Mówi się czasami o książkach, które pochłaniają bez reszty. Zapominasz gdzie jesteś i jaki jest właśnie dzień tygodnia. Zaczynasz czytać i przenosisz się do świata wykreowanego przez autora. Idziesz tymi samymi ulicami, co bohater. Razem z nim boisz się i cieszysz, uciekasz, czekasz, snujesz rozważania. Tak właśnie czułam się podczas lektury W otchłani mroku. Marek Krajewski niezwykle precyzyjnie opisuje miejsca i ludzi. Widzisz te ulice, zaułki, podwórka, piwnice, czujesz strach Teresy, twarz ci wykrzywia, gdy stajesz oko w oko z odrażającą Curyłową. 

Zło i dobro nie jest w tej książce jednoznaczne. Bohaterowie są wspaniali w swej niedoskonałości. Autor przedstawia ich tak, że stają przed czytelnikiem jak żywi z całym arsenałem swych wad i zalet. Popielskiemu daleko do doskonałości, bohatera, na którym wzorować się mogą młodzi chłopcy, w którym podlotki doszukiwać się będą ideału mężczyzny. Za to go polubiłam, za błędy, niekiedy gwałtowne, nieprzemyślane reakcje, ale także za inteligencję, bezkompromisowość i skuteczność. Za tę jego słabość do wódki i kobiet, za to, że nikogo nie udaje.

Świat kreowany przez Krajewskiego jest brudny, pełen smrodu, przemocy i strachu, degeneratów, zwyrodnialców i niebezpiecznych miejsc. Ciarki przechodzą po plecach. W tej jego paskudnej rzeczywistości, nie brak jednak miejsca na filozoficzne dysputy, inteligenckie rozmowy. Narracja pierwszo- i trzecioosobowa sprawiają, że historię poznajemy z różnych stron, od Popielskiego z pierwszej ręki i od wszechwiedzącego narratora, który pozwala nam dojrzeć to, czego nie poznalibyśmy wędrując przez Wrocław z komisarzem.

Wielu czytelników Marka Krajewskiego zarzuca mu, że kolejne jego książki powielają użyte przez niego wcześniej schematy. Na W otchłani mroku patrzę więc inaczej, niż fani twórczości mistrza polskiego kryminału, bo wszystko to jest dla mnie nowe i zaskakujące. Wiem na pewno, że będę chciała sięgnąć po poprzednie książki autora, z Popielskim odwiedzić Lwów, z Mockiem ruszyć ulicami Wrocławia. Jestem pewna, że będą to niezapomniane wyprawy.

Zło jest chaosem (...). Ale ze zła powstaje dobro, jak z chaosu porządek. Historia to chaos, zło i przemoc, jednakże historia to również ewolucja, której nie rozumiemy, ale której musimy powiedzieć jak by to ujął Nietsche, nasze święte i ufne "tak"[4].

Mieczysław Fogg - Ostatnia niedziela

Jeden z chłopców wtaszczył wózek z kalekim kolegą na podwórko, a ten wygrywał co sił w płucach "tango samobójców", jak nazywano słynną piosenkę Mieczysława Fogga "Ta ostatnia niedziela"[5].

***

Książkę polecam

miłośnikom polskich kryminałów

wielbicielom kryminałów retro

mieszkańcom Wrocławia

ceniących dopracowane językowo książki

zwracającym uwagę na dobrze odzwierciedlone realia

***

[1] Marek Krajewski, Otchłań mroku, Wyd. Znak, 2013, s. 19.

[2] Tamże.

[3] Tamże, s. 21.

[4] Tamże, s. 273.

[5] Tamże, s. 168.

***

Warto zajrzeć

gala wręczenia Nagrody Wielkiego Kalibru 2013

o okładkach książek - fotografie Margie Hurwich

recenzja Pana Whichera w Warszawie (Agnieszka Chodkowska-Gyurics i Tomasz Bochiński)