Jonathan Safran Foer "Wszystko jest iluminacją" Amerykanin na Ukrainie

Jonathan Safran Foer
Wszystko jest iluminacją
Wyd. W.A.B.
2003
440 strony

Za każdym razem, gdy złamię schemat "najpierw książka, później jej adaptacja/ekranizacja", obawiam się, że powieść już mnie tak bardzo nie zainteresuje, że mając przed oczami wizję reżysera, twarze aktorów, cudzą interpretację, nie będę potrafiła przeżyć opowiadanej historii po swojemu. Staram się najpierw czytać książkę, a dopiero po niej sięgać po nakręcony na jej podstawie film. Nie zawsze się udaje. Czasami trudno mi zdobyć daną powieść, a jej wersja filmowa akurat jest pod ręką. Często jest tak, że sięgam po film nie mając pojęcia, że opiera się on na adaptowanym, nie zaś oryginalnym scenariuszu. Tak było z Wszystko jest iluminacją Jonathana Safrana Foera.

Najpierw trafiłam na film w reżyserii Schreibera (znanego raczej z aktorstwa, niż reżyserii; Liev Schreiber wcielał się m.in. w rolę Victora Creeda w cyklu X-Men czy w postać Cottona Weary znanego z serii horrorów Krzyk Wesa Cravena). Ten specyficzny obraz bardzo przypadł mi do gustu. Podobało mi się w nim wszystko - od samego scenariusza, poprzez muzykę, zdjęcia, klimat aż po aktorstwo, choć wcielający się w głównego bohatera Elijah Wood do moich ulubionych aktorów zdecydowanie nie należy. Podczas seansu okazało się, że film opiera się na powieści, a tę udało mi się przeczytać dopiero teraz, czyli jakieś dwa lata po obejrzeniu wizji Schreibera. 

Okazało się, że moje obawy szybko zostały rozwiane. Foer stworzył powieść, która sama w sobie jest dziełem, któremu żadna ekranizacja nie jest w stanie zagrozić. Wszystko jest iluminacją to opowieść o Jonathanie, młodym Amerykaninie, który wyruszył na Ukrainę w poszukiwaniu kobiety, która w czasie wojny ukrywała jego dziadka. W ręce ma starą fotografię, w głowie strzępki informacji, w sercu chęć poznania całej historii. Przewodnikiem młodego mężczyzny a zarazem jego tłumaczem jest Aleksandr Perczow, ukraiński młodzieniec ze znajomością angielskiego pozostawiającą wiele do życzenia. Aleks razem z charyzmatycznym dziadkiem, prześladowanym przez wojenne wspomnienia oraz szaloną suką o imieniu Sammy Davis, Junior, Junior tworzy barwne trio, w towarzystwie którego nie można się nudzić.

Powieść Foera jest ciekawie skonstruowana. Na całą historię składają się trzy rodzaje narracji. Pierwszą z nich jest relacja Aleksa z wyprawy całej czwórki po Ukrainie. Na drugą składają się listy Aleksa do Jonathana, pisane po powrocie tego drugiego do Ameryki. Trzecią stanowi powieść pisana przez Amerykanina, dotyczącą wydarzeń z przeszłości jego rodziny.

Dla mnie prawdziwą perełką jest styl, w jakim napisane są fragmenty w relacji Aleksa. Początkowo miałam niewielkie trudności ze przyswojeniem treści, szybko się jednak wciągnęłam w tekst i przyzwyczaiłam do wyjątkowych zdolności językowych Ukraińca. O początkach wyprawy rozklekotanym samochodem Aleks opowiada tak: Wielu aut nas rozmijało, więc czułem się drugorzędniczy, zwłaszcza jak te auta były ciężkie od rodzin albo jak one były rowery. Dziadek i ja nie wymawialiśmy słów obnośnie jazdy, co zresztą nie jest wcale anormalne, bo my w ogóle nigdy nie wymawiamy mnówstwo za bardzo. Siliłem, żeby go aby nie przyprawić migreną, ale tak i siak przyprawiłem. Na ów przykład zapomniałem wystudiować mapę, więc przegapiliśmy wjazd na superstradę. 'Proszę nie podaruj mi fangę - powiedziałem - ale spełniłem z mapą miniaturowy błąd'. Dziadek wierzgnął pedał stop, a moja twarz powitała się z frontową szybą.[1] Dzięki takiej narracji, ciężkość i refleksyjność niektórych tematów została zrównoważona lekkim, humorystycznym stylem wypowiedzi Aleksa. Wielkie brawa należą się tłumaczowi. Michał Kłobukowski odwalił kawał dobrej roboty. Językowo powieść Wszystko jest iluminacją kojarzy mi się z Mechaniczną pomarańczą Anthony'ego Burgessa. Choć do niesamowitej ekwilibrystyki językowej znanej  z powieści szkockiego pisarza Foerowi jeszcze daleko, to jednak porównanie z Burgessem wydaje mi się trafione.

Foer w swej powieści poruszył wiele ważnych tematów. Rozgrzebywanie przeszłości służy rozważaniom o wierze w Boga, antysemityzmie, wojnie, miłości, rodzinie, poszukiwaniu  tożsamości, samotności. "Wszystko jest iluminacją" mieści w sobie sporo wątków. Kłębi się w niej mnóstwo emocji. Zmusza do myślenia, wywołuje śmiech, ale i smutek. Bywa zabawna, ale i refleksyjna. Czasami boli, niekiedy wzrusza. Z pewnością jest jedną z najciekawiej opowiedzianych historii, jakie zdarzyło mi się czytać.

---

A tak przy okazji. Wiecie na czym polega pocałunek?
Polega na tym, że usta składa się w ciup i do czegoś przyciska, czasem do drugich ust, czasem do policzka, czasem jeszcze gdzie indziej. To zależy...[2] - tako rzecze Jankiel D., zhańbiony lichwiarz, bohater książki w książce Foera. :)

***

[1] Jonatkan Safran Foer, Wszystko jest iluminacją, przeł. Michał Kłobukowski, wyd. W.A.B., 2003, s. 52

[2] Tamże, s. 72.

***

Poniżej zwiastun filmu, który gorąco polecam. Scena z wegetarianizmem jest jedną z moich ulubionych (w książce zresztą też). ;)

Ponieważ film różni się od książki, nic nie stoi na przeszkodzie, by go obejrzeć jeszcze przed lekturą powieści.