Sukienka z dawno, dawno temu (Ignacy Karpowicz "Sońka")

Ignacy Karpowicz
Sońka
Wydawnictwo Literackie
2014
208 stron

Ładne wydanie, choć okładka niepozorna. Oszczędna, ale działa na wyobraźnię. Ascetyczna, a jednak przykuwa wzrok. Sońka Ignacego Karpowicza nie krzyczy, nie woła, ani okładką, ani wnętrzem. W niej wszystko jest szeptem. Takim, który wwierca się w duszę i boli mocniej niż niejeden wrzask. Snutą przez tytułową bohaterkę opowieść, echo zwielokrotnia, roznosi ponad góry i las. Jej historia jest historią wielu, a jednocześnie tylko jej samej. Jej losy są losami innych jej podobnych, a jednak jest to historia intymna, osobista, zapisana w kronice życia kobiety, której nie dane było szczęście.

Przenosimy się na Podlasie. Tutaj, na końcu niczego, w Królowym Stojle nieopodal metropolitalnej Słuczanki, stały tylko cztery chałupy[1]. W tej nowo budowanej, zdobnej w przepych, nie mieszkał jeszcze nikt. W dwóch, których gospodarze przenieśli się na inny świat (lepszy? gorszy? któż to wie), harcowały myszy. W czwartej żyła Sońka i jej wspomnienia.



Obrazek niemal jak ze skansenu. Sień, do której zamszowe sandałki pasują jak krawat do dresu. Unosi się w niej zapach siana, cebuli, sfermentowanego mleka, dymu, kiszonej kapusty... Kuchnia z niebieskim kredensem i stołem przykrytym ceratą w kwiaty. Jest tu kaflowy piec, ikona i makatki. I dwa krzesła. W sam raz, by podjąć gościa ciepłym, krowim mlekiem i kupionymi przed trzema laty czekoladkami Wedla. W sam raz, by zaprosić do siebie miastowego młodzieńca, któremu na tym końcu świata współpracy odmówił najpierw lśniący mercedes, a następnie równie elegancki telefon. Oto miejsce zapomniane przez statystyków, rozwozicieli pizzy i operatorów telefonii komórkowej.

Sońka w myślach nazywa mężczyznę królewiczem. Faktycznie, na tle lichych zabudowań i niemal dziewiczej przyrody, młodzieniec prezentuje się nad wyraz elegancko, jak przybysz z innego świata, choć czas pokaże, że to jednak jego świat. Porzucony, ale nie do końca wyparty. Staruszka zaprasza Igora do siebie. Na mleko, placki, czekoladę. Na opowieść.

Igor Grycowski. Młody, obiecujący reżyser, nękany niemocą twórczą, w związku z czym świat mu nieco zbrzydł ostatnio, a humoru nie poprawia nic. Życiowy cel mu się zatarł, wciągane nosem białe kreski nijak go nie wyostrzają. W literaturze filozoficznej nie odnajduje głębi, pornografia nie zaspokaja jego potrzeb. Jest tylko pustka. Zamszowe sandałki i niepewność, czy po tym życiu czeka go coś więcej.

Dla obojga tamto spotkanie jest tym, czym przypadkowe spotkania bywają od czasu do czasu. Momentem zwrotnym.

Sońka opowiada. Snuje historię swego życia. W oczach odbijają jej się obrazy opatrzone etykietą dawno, dawno temu. Obejmują one tamte wojenne lata, które zjawiły się jak zły sen. Tak wiele zabrały, tyle zniszczyły. Czy byłoby inaczej, gdyby nie kochała? Gdyby nie ta sukienka, tak niepasująca do zwykłej, wiejskiej codzienności, być może on nie zwróciłby na nią uwagi. Nie byłoby psa z obrożą pełną gotyckich liter, ukradkowych spotkań, kradzionych pocałunków, miękkiej trawy pod plecami i konsekwencji, które przerastają.

On był Niemcem, co czyniło ich miłość uczuciem zakazanym. Nie można było wtedy tak kochać.

Igor słucha. Ze strzępów składa całość. Sońka skacze od zdarzeń do zdarzeń, jakby sama próbowała ułożyć sobie w głowie tę historię. W dłoniach trzyma poplamiony kawałek materiału. Jak relikwię, jak pamiątkę, jak wyrzut sumienia. Czyja to krew? Jaki dramat kryją w sobie wspomnienia staruszki? Zasłuchana w jej opowieść nerwowo przełykam ślinę. To przecież niemożliwe. Tyle zła...

Ignacy Karpowicz - Targi Książki, Kraków, 2013

Dla młodego reżysera ta opowieść jest jak gotowy spektakl. Jeszcze tylko trzeba wyuczyć aktorów ich kwestii, zadbać o scenografię, kostiumy i światło. Taka historia! Taka moc przekazu! Ten dramatyzm, ten ból, cierpienie. Ta miłość i nienawiść. Wróg w czarnym mundurze i dziewczyna w sukience w niebieskie kwiatki. Odświętnej, jak odświętne uczucie. Nie zdarza się ono na co dzień. Nie dane jest każdemu. Staje się udziałem nielicznych. Niektórym przynosi miłość. Innym śmierć.

Sońka Karpowicza to zderzenie dwóch światów. Dwukrotnie. Raz, gdy tytułowa bohaterka poznała smak i ból zakazanej, niemożliwej miłości. Drugi raz, gdy spotyka na swej drodze Igora.
Sońka wrosła w podlaski pejzaż. Żyje za karę, bo wszyscy bohaterowie jej historii dawno już umarli. Żyje za karę, bo nie ma dla kogo żyć. Żyje chyba tylko po to, by komuś podarować swoją opowieść.
Igor uciekł z tego świata w warszawski pęd ku karierze, sławie i pieniądzom. Choć początkowo jej zwierzenia są dla niego jedynie podwaliną pod spektakl mający zapewnić mu udany powrót na scenę, w pewnym momencie coś w nim pęka. Nie można przecież uciec od korzeni. Bez nich jakaś część człowieka pozostaje martwa.

Historia, którą Ignacy Karpowicz opowiada niezwykle emocjonująco, językiem dopracowanym, barwnym, mistrzowsko prowadzoną frazą, nie wzięła się znikąd. Pomysł na powieść dojrzewał lat siedem, odkąd autor od swego wuja usłyszał o pewnej dziewczynie ze wsi, co to wdała się w romans z Niemcem. Choć twórca Sońki nigdy z ową kobietą nie rozmawiał, to sama jej historia zaintrygowała go na tyle, że w pewnym stopniu utrwalił ją na kartach swojej książki.

W tej opowieści kryje się wiele dramatów, a pokłady cierpienia są przeogromne. Wszystko to sprawia, że lektura najnowszej powieści Ignacego Karpowicza, emocjonalnie jest niezwykle ciężka. Potworność zbrodni podkreśla zestawienie jej z wizją młodego reżysera, który w miarę jak Sońka opowiada, oczyma wyobraźni widzi poszczególne sceny na deskach teatru. Dla jednych więc dramat, dla innych zaledwie materiał służący do podźwignięcia łamiącej się kariery.

Ignacy Karpowicz pisze o wojnie i miłości, ale brak w jego prozie wstawek pełnych patosu czy ckliwości. Nie brak tu opisów poetyckich, ale i twardych, celnych zdań. Autor miesza przeszłość z teraźniejszością, historię opowiadani nielinearnie, czasami przerywa Sońce, by głos oddać Igorowi. Tytułowa bohaterka jest postacią, której nie da się wymazać z pamięci. Pierdylion zmarszczek, twarz, na której odcisnęły się niezapomniane przeżycia i ta cisza, która nieuchronnie musi zapaść, gdy z ust staruszki dobiegnie ostatnie słowo.

Pewnych historii nie da się skomentować. Sońka opowiedziała jedną z nich.

Bo jak człowiek, a na pewno wiejska kobieta, za dużo czuje i za szybko życie, to mu gdzieś coś iskrzy, iskrzy, iskrzy, a potem cała instalacja do niczego się nie nadaje[2].

***

Książkę polecam

miłośnikom poruszających, osobistych historii

ceniących świetną językowo prozę

zainteresowanym relacjami międzyludzkimi w czasie wojny

ciekawym jaką dramatyczną historię nosi w sobie Sońka

***

[1] Ignacy Karpowicz, Sońka, Wydawnictwo Literackie, 2014, s. 13.

[2] Tamże, s. 8.