Markus Zusak "Złodziejka książek" Trzy spotkania ze złodziejką książek

Markus Zusak
Złodziejka książek
Nasza Księgarnia
2008
496 stron

O wojnie opowiada się na wiele różnych sposobów. Wciska ją w statystyki, encyklopedyczne hasła, liczbami próbuje oddać ogrom jej przerażającego żniwa. Wyciąga na wierzch emocje, wspomnienia pełne bólu i strachu, ale także nadziei i wiary w szczęśliwy koniec. Powstają zapisy wspomnień, przedruki dzienników, listów. Na tle wojennej zawieruchy rozgrywają się prawdziwe i fikcyjne dramaty. Narratorami opowieści są dorośli i dzieci, kobiety i mężczyźni, żołnierze i cywile, zbrodniarze i ofiary. Jedni bohaterowie kryją się po kątach, chcąc po prostu przeżyć, inni robią co mogą, by pomóc innym. Głos zabierają ci, którzy wojnę znają z książek, filmów lub cudzych opowieści, ale także jej świadkowie i uczestnicy. A gdyby tak narratorem uczynić kogoś, kto widział więcej niż inni? Kto może spojrzeć na pewne wydarzenia z zupełnie innej perspektywy?

Gdyby tak w roli sprawozdawcy obsadzić... śmierć?

To nie jest skomplikowana historia. Składa się z:

• dziewczynki
• pewnej liczby słów
• akordeonisty
• niemieckich fanatyków
• żydowskiego boksera
• licznych kradzieży.

Trzy razy napotkałem złodziejkę książek[1].

Ta nieskomplikowana historia zaczyna się bardzo przygnębiająco, sceną, w której aktorów jest niewielu, a smutek jest tak dojmujący, że przeszywa na wskroś. Para strażników, kobieta, dziewczynka, chłopiec i nasz narrator. Obecność tego ostatniego nie wróży dobrze. Jeśli odejdzie to nie sam, a z maleńką duszyczką w ramionach. Zostawi po sobie zimne ciało dziecka i pogrążone w żalu matkę i córkę. Głodna, zziębnięta dziewczynka nie znajdzie pocieszenia u matki. Za parę chwil i one się rozstaną. Liesel Memingel i jej brat mieli zamieszkać u przybranych rodziców. Teraz Liesel zostanie sama w obcym domu, w którym od pierwszych chwil nie będzie jej łatwo i nie tylko o tęsknotę za matką tu chodzi. Rose Hubermann woli wychowywać drewnianą łyżką niż czułym gestem, a jej mąż Hans należy do tych, którzy milcząco zgadzają się z małżonką, by nie narażać się na gderliwe monologi i dzikie wrzaski. 

Dziesięcioletnia dziewczynka musi się odnaleźć w nowym miejscu. Kłębią się w niej emocje, przygniatają ją wspomnienia. Dlaczego mama ją opuściła? Czy zobaczą się jeszcze? Czemu zmarł jej mały braciszek? Jak sobie poradzić w świecie, którego zasad nie rozumie? By przetrwać, trzeba mieć swoją bezpieczną przestrzeń, w której można się ukryć. Mika z Lalek z getta Evy Weaver miał swoje przedstawienia kukiełkowe, Lina z Szarych śniegów Syberii Ruty Sepetys - rysunki, Liesel zostanie złodziejką książek. 

Gdy kradnie pierwszy tom, nie potrafi nawet czytać. Nie wie, że schowana pod ubraniem książka w czarnej oprawie, to Podręcznik grabarza. Trudno przypuszczać, by tego typu pozycja była ciekawą lekturą dla dziesięciolatki, dla dziewczynki miała jednak szczególne znaczenie. Symbolizowała dwie chwile, tę, w której po raz ostatni widziała brata i tę, w której ostatni raz widziała mamę. I choć nie była tak porywająca jak większość powieści, od których zaczyna się miłość młodych czytelników do literatury, to właśnie dzięki niej złodziejka książek nauczyła się czytać, pozna moc słów i spędzi wiele chwil z wypiekami na twarzy, przedzierając się przez gąszcz zdań zawartych w kolejnych książkach. Początkowo jej przewodnikiem będzie Hans, później zacznie sobie radzić sama.

Markus Zusak w Złodziejce książek opowiedział historię dziewczynki zamieszkującej niemiecki Molchig w czasie wojny. Mówi się, że w życiu jest czas na śmiech i czas na łzy. W tej powieści spotka się i jedno, i drugie. Znajdzie się tu miejsce na głębokie przyjaźnie, dziecięce przygody, na żarty i chwile zabawy. Na błotnistym podwórku mali mieszkańcy sąsiednich ulic ganiają za piłką, dokuczają jedne drugim, ktoś kogoś popchnie, ktoś inny skrzyknie ferajnę i popędzą kraść jabłka do cudzego sadu. Ot, dzieci, pełne energii i pomysłów. Są to jednak czasy, gdzie między radość wkrada się smutek. Choć wojna wydaje się dość odległa, to pewne jej znaki docierają nawet do małego, niemieckiego miasteczka. Powoli wszystko się zmienia, robi się coraz mniej bezpiecznie. Żydzi prowadzeni ulicami przedstawiają przygnębiający widok, a przeczekiwane w piwnicach alarmy bombowe wzbudzają strach. Na ładnych obrazkach pojawiają się rysy. 

Liesel ma przyjaciela. Rudy Steiner ma chude nogi, szpiczaste zęby, łobuzerskie błękitne oczy i włosy żółte jak cytryna[2]. To z nim będzie kopać piłkę, kraść jabłka i książki, to jemu nie da się pocałować. Ich znajomość jest piękna, jeszcze po dziecięcemu naiwna, z pierwszymi, nieśmiałymi oznakami głębszych uczuć, z powagą wymuszaną przez niektóre okoliczności i niesfornymi żartami płatanymi sobie i innym. 

kadr z filmu Złodziejka książek
[źródło]

W Złodziejce książek pobrzmiewa akordeon, słychać dziecięcy śmiech, dziewczynka zbiega do piwnicy, gdzie czeka na nią ktoś, kogo istnienie musi trzymać w tajemnicy. Czasami ta sama dziewczęca postać skrada się do biblioteki żony burmistrza. Wchodzi tam przez okno, wychodzi tą samą drogą, ściskając w dłoniach kolejną książkę. Dalej ucieka na rowerze. Towarzyszy jej chłopiec o żółtych włosach. Żółtych jak cytryna. Zawsze będą mogli na siebie liczyć, gdy zza budynków wychyli się podwórkowa banda o niecnych zamiarach, gdy na chodniku zastukają oficerskie buty, gdy któreś dopadnie strach albo smutek. 

Powieść Markusa Zusaka trafi zarówno do młodszych jak i starszych czytelników. Może się stać doskonałym pretekstem do rozmowy z dziećmi na temat wojny, wydarzeń, które miały miejsce nie tak dawno temu, w cywilizowanym świecie cywilizowanych ludzi. Specyficzny język, oryginalny narrator, lekkość opowiadania niełatwej treści, snucia historii wzruszającej, smutnej, ale miejscami pogodnej i dającej odrobinę nadziei to bez wątpienia siła Złodziejki książek. W trudnych warunkach człowiek stara się żyć w miarę normalnie, zwłaszcza dzieci przystosowują się do rzeczywistości z godną pozazdroszczenia naturalnością. Choć ich dzieciństwo nie jest takie, jakiego chciałoby się dla swych pociech, one ustawiają na podwórku śmietniki tworzące bramkę i ze śmiechem ganiają piłkę próbując trafić między "słupki". Historie małych bohaterów najmocniej chwytają za serce. Poruszą one dorosłych, małoletnim pozwolą łatwiej sobie wyobrazić całą sytuację.

Australijski pisarz postawił na prostotę języka, którą zrównoważył interesującą formą książki. Płynność fabuły jest zaburzona przez rozmaite wstawki, czy to ilustrowaną książką pewnego żydowskiego bohatera, czy też komentarzami samego narratora, który co jakiś czas czuje się w obowiązku, by coś wyjaśnić lub dopowiedzieć. Jest to udany eksperyment. Czytania nie utrudnia, a historię uatrakcyjnia. 

Wprowadzenie elementów czarnego humoru, przy takiej tematyce jest dość ryzykowne, ale Zusak wyszedł z tego obronną ręką. Podobnie jak Roberto Benigni w filmie Życie jest piękne, Australijczyk pokazał, że można o wojnie opowiedzieć sięgając po humorystyczne akcenty i nie tylko nie przekroczyć granic dobrego smaku, ale także naprawdę wzruszyć, poruszyć i stworzyć historię, która mocno zapada w pamięć. Na ekran przeniósł ją Brian Percival, niedawno film miał swoją premierę w Polsce. Nie wiem czy przeniesienie tej powieści na ekran bez ryzyka stworzenia kolejnej łzawej, wojennej historii jest możliwe, ale chętnie się o tym przekonam.

Śmierć i złodziejka książek spotkali się trzy razy. Za pierwszym razem on zabrał jej brata. Kto był następny?

zwiastun filmu (polskie napisy)

***

Książkę polecam

miłośnikom powieści o tematyce wojennej

poszukującym wzruszających lektur

ceniącym historie o przyjaźni

wielbicielom książek o miłości do... książek

dorosłym i ich dzieciom

wybierającym się na film Złodziejka Książek

***

[1] Markus Zusak, Złodziejka książek, przeł. Hanna Baltyn, Wyd. Nasza Księgarnia, 2008, s. 11.

[2] Tamże, s. 49.

***

Zobacz też

Eva Weaver Lallki z getta

Ruta Sepetys Szare śniegi Syberii