Jaume Cabré "Wyznaję" Katalońska opowieść

Jaume Cabré
Wyznaję
Wyd. Marginesy
2013
768 stron

Są takie książki, których się nie szuka. To one znajdują właściciela. Wchodzisz do księgarni czy biblioteki, a ona już tam jest. Czeka na ciebie. Wręcz prosi o odrobinę zainteresowania. Nie masz pojęcia o czym jest, zwykle nawet nie kojarzysz nazwiska autora. Ale gdy tylko twoje spojrzenie spocznie na okładce, już wiesz. Ta książka musi by Twoja.

W ten sposób rozpoczęła się moja przygoda z Carlosem Ruizem Zafónem, gdy pewnego dnia mój wzrok natrafił na Cień wiatru. Tak odkryłam wspaniałe Miasto ślepców José Saramago i wzruszające Dojrzewanie błazna Jonasa Gardella. I za sprawą takiego cichego wołania z półki do mojej biblioteczki trafiło Wyznaję Jaume Cabré.

Swoim zwyczajem nawet nie zainteresowałam się notą wydawcy. Ponad siedemset stron katalońskiej powieści, z chłopcem na okładce, który to stojąc na palcach próbuje ściągnąć książkę z jednej z wyższych półek zawalonego tomami regału, po prostu nie mogła być słabą pozycją. Inna sprawa, że nie znając choćby zarysu treści, wymyśliłam sobie, że będzie to coś na kształt wcześniej wspomnianego Cienia wiatru. Jakaś tajemnicza historia, mnóstwo książek, w tym ta jednak - kluczowa dla fabuły, odrobina dobrych uczuć i trochę negatywnych emocji, no i przede wszystkim, klimatyczne uliczki Barcelony, za dnia skąpane słońcem, nocą odkrywające swe mroczniejsze oblicze. Cóż mogę napisać teraz, kiedy lektura Wyznaję jest już za mną?

Zaskoczenia bywają takie przyjemne.

Bohaterem powieści Jaume Cabré jest Adrian Ardèvol, syn miłośnika rzadkich rękopisów, właściciela antykwariatu, człowieka, który od bliskich żądał spokoju i posłuszeństwa. W fascynującym świecie starych przedmiotów i transakcji handlowych brakuje uczuć. Wspominając dzieciństwo, Adrian zastanawia się nad tym, co właściwie trzymało razem jego rodziców. Nie sądzę, żeby kiedykolwiek się kochali. W ich domu nigdy nie było miłości. Ja byłem tylko przypadkową konsekwencją zdarzeń.[1] Podsumowanie dzieciństwa i młodości dalekie jest od pozytywnego. Tak, z wielu powodów przyjście na świat w tej rodzinie było błędem.[2] Adrianowi brakowało ciepła, rodzicielskiej troski. Nikt nie pytał go o marzenia, o plany. Jego przyszłość była z góry określona. Przede wszystkim miał poznać dziesięć języków obcych: kataloński, hiszpański, francuski, niemiecki, włoski, angielski, łacina, greka, aramejski i rosyjski.[3] W swej łaskawości, Feliks Ardèvol, nie wymagał od siedmioletniego chłopca, by od razu brał się za aramejski. Miał zacząć od dużo łatwiejszego niemieckiego.

Nikt nie pytał chłopca o zdanie. Adrian miał być erudytą, poliglotą, skończyć prawo i historię (oraz jeszcze jeden kierunek studiów, który będzie mógł sobie sam wybrać). Nawet śmierć ojca niewiele zmieniła w życiu chłopca. Co prawda przeszedłszy pod skrzydła matki nie musiał już tak intensywnie skupiać się na wkuwaniu słówek i zgłębianiu tajemnic gramatyki, ale nadal nikt nie pytał go o to, czego pragnie. Marzeniem matki było mieć za syna wybitnego skrzypka i to gra na tym instrumencie zdominowało życie chłopca. Och, jak bardzo zazdrościł on swojemu jedynemu przyjacielowi, Bernatowi. Ten uczył się gry z własnej woli, nikt nie planował mu przyszłości, niczego nie narzucał. A przede wszystkim, na pytanie o to kim chce być, gdy dorośnie wolno mu było odpowiedzieć jeszcze nie wiem.[4]

Wielowątkowa powieść Katalończyka to nie tylko historia życia Adriana od dzieciństwa aż do śmierci. Rolę, którą sugerując się okładką, przypisałam jakiejś tajemniczej, starej księdze, przejęły skrzypce. I to skrzypce nie byle jakie, bo skonstruowane przez Lorenza Storioniego, pierwsze, którym nadano własne imię. Vial przewijać się będzie przez karty powieści, łącząc poszczególne wątki w spójną całość. Zanim skrzypce trafiły w ręce Feliksa Ardèvol i jego syna, przechodziły z rąk do rąk. I nie zawsze działo się to legalnie. Nie zawsze bezkrwawo. Skrzypce nie przyniosły szczęścia żadnemu ze swoich właścicieli.

Dźwięki skrzypiec przenoszą nas w miejscu i czasie. Pojawimy się w Rzymie z okresu pierwszej wojny światowej, Barcelonie lat czterdziestych i pięćdziesiątych, Katalonii z okresu inkwizycji, Paryżu, Cremonie, Pardàc, a przede wszystkim znajdziemy się w czasach drugiej wojny światowej, gdy krematoria pracowały na najwyższych obrotach, a naziści bawili się w bogów, odbierając życie i przeprowadzając okrutne eksperymenty medyczne. 

Smutna jest opowieść Adriana, tyle w niej nieszczęść, tak wiele zła, bezsensownego cierpienia i rozlewu krwi. Trudno szukać w niej ciepła, miłości, szczęścia. Choć jest tu miejsce na rodzące się uczucia, zawierane małżeństwa i przyjaźnie, te dobre chwile giną w natłoku tragicznych zdarzeń, smutnych wspomnień.  

Zawiedzie się ten, kto spodziewa się lekkiej powieści, którą można pospiesznie przelecieć wzrokiem, bez szkody dla odbioru utworu. Wyznaję należy do tych powieści, które mają w sobie wiele do odkrycia i zyskują przy każdym kolejnym czytaniu. Forma powieści jest niewątpliwie oryginalna, co dodatkowo utrudnia lekturę. Przyznaję, że przyzwyczajenie się do nielinearnej fabuły zajęło mi sporo czasu. Częste przeskoki w czasie i przestrzeni, nagłe zmiany narracji z pierwszo- na trzecioosobową, brak wyróżnionych dialogów (niekiedy nawet nie do końca wiadomo kto wypowiada dany tekst), początkowy sprawiały, że trudno było mi się wciągnąć w historię. Do tego należy dodać, że w powieści występuje ok. dwustu bohaterów, co też nie ułatwia szybkiego czytania.  Ale jako miłośniczka wszelkich eksperymentów literackich, której nie straszna jest Gra w klasy Julio Cortázara, szybko pogodziłam się z tym, że powieść Jaume Cabré nie jest lekturą na dwa czy trzy wieczory, że wymaga skupienia i dopiero, gdy potraktuję ją z należną uwagą, otworzy przede mną drzwi do fascynującego choć mrocznego świata, który zbudowali ludzie bez skrupułów, z wątpliwą moralnością i żądzą posiadania. 

Dodatkową trudność podczas lektury sprawiają obcojęzyczne, nieprzetłumaczone cytaty. Tłumaczka książki, Anna Sawicka, wyjaśnia, że ten zabieg miał spowolnić tempo zapoznawania się z lekturą i uzmysłowić czytelnikowi, że w otaczającym go świecie wiele jest kwestii, których nie rozumie. Podobny sens mają wcześniej wymienione przeze mnie trudności, jak choćby brak wyróżnionych dialogów, czy inne zabiegi literackie, jak choćby moment, w którym w jednej scenie inkwizytor nagle staje się nazistą, a akcja przenosi się w czasy drugiej wojny światowej.

Wyznaję wciąga, fascynuje, intryguje. Daje odetchnąć tylko czasami, zwykle jednak oplata nićmi złych uczynków razem tworzących sieć, z której niełatwo się wyplątać. Zło rodzi zło, echem odbija się w murach budynków, w ludzkich umysłach i sercach. Rozprzestrzenia się, zbiera żniwa. Smuci i przeraża. Jak można być obojętnym wobec nieszczęścia kamieniowanej kobiety? Jak pogodzić się z losem dziewczynki, która przerażona ściska w dłoni kawałek szmatki, wierząc w cudowna moc ocalenia, podczas gdy podkute buty nazistów wystukują rytm kroków prowadzących przez komin do troposfery? Można napisać o tym wiele tekstów i nadal zadawać te same pytania. Cabré pisząc o tragediach jednostek, opowiada dramatyczną historię wielu ludzi. Poszczególne sceny stają się materiałem do rozważań na temat ludzkiej moralności. Zarówno oryginalne jak i polskie wydanie w drukarni pojawiło się 27 stycznia w rocznicę wyzwolenia obozu w Auschwitz, co ma dodatkowe znaczenie symboliczne.

jedne z zajęć na uniwersytecie, Adrian rozpoczął wykonaniem partity numer jeden J. S. Bacha

(tu pierwsza część wyk. przez Arthura Grumiaux)

Powieść Katalończyka to także sporo muzyki. Jako laik nie mogę niestety w pełni docenić kompozycji historii, gdzie tempo, nastrój i sposób narracji zmieniają się przez cały czas. Najnowsze wydanie katalońskie zawiera płytę z utworami występującymi w książce, granymi przez  jej bohatera. Sam autor w wywiadzie dla Onetu tłumaczy: moją intencją kiedy piszę, jest komponowanie, a nie spisywanie historii. Słowo za słowem płynie jak nuta za nutą, dźwięk za dźwiękiem. Składnia tekstu powinna być jak najbardziej harmonijna, melodyjna.[5] 

Nie pozostaje mi nic innego, jak dołączyć do tych, którzy z zachwytem wypowiadają się na temat jedynej wydanej w Polsce książki Jaume Cabré. To naprawdę kawał dobrej historii, opowiedzianej w ciekawy sposób, wartej poświęconego jej czasu. To intrygujący eksperyment literacki, stanowiący pewnego rodzaju czytelnicze wyzwanie. Wyznaję zaspokoi oczekiwania także wybrednych czytelników, gotowych na zabawę konwencją, przygodę muzyczną i literacką.

zwiastun książki

***

[1] Jaume Cabré, Wyznaję, przeł. Anna Sawicka, Wyd. Marginesy, 2013, s. 41.

[2] Tamże, s. 86.

[3] Tamże, s. 48

[4] Tamże, s. 106.

[5] onet.pl [27.03.2013]

***

Zobacz też
spotkanie autorskie z Jaume Cabré
Jaume Cabré Głosy Pamano - recenzja